U 2021. godini jedan manji grad nestao je zbog ubistava žena. Podaci Ujedinjenih nacija pokazuju da je te godine u svijetu ubijeno 45.000 žena.
Piše: Una Čilić/ Radio Slobodna Evropa
Tokom 2023. u Srbiji je ubijeno najmanje 28 žena. Na sudovima Bosne i Hercegovine u zadnjih deset godina postoje 22 predmeta u kojima je žena žrtva ubistva, pokazuju podaci Visokog sudskog i tužilačkog vijeća BiH. Samo tokom 2023. godine dogodilo se nekoliko ubistava žena, od koji je jedno bilo javno objavljeno na Instagramu. Počinioci, onda kada dođu do suda, obično budu optuženi za ubistvo ili teško ubistvo. Visine kazne zavise od kvalifikacije.
“Mere zaštite nisu dovoljne ovakve kakve imamo”, kaže za Radio Slobodna Evropa Kosana Beker, programska direktorica udruženja građanki FemPlatz i autorica izvještaja o sudskom odgovoru na femicid u zemljama Zapadnog Balkana.
Izvještaj je urađen na osnovu sudske prakse Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore, Kosova, Sjeverne Makedonije i Albanije i analize 162 slučaja femicida iz ovih zemalja.
Međunarodne konvencije i neadekvatna primjena
“Ono što su sva naša istraživanja pokazala je da smo mi ovde na Zapadnom Balkanu veoma skloni da menjamo zakone, da se usaglašavamo sa različitim međunarodnim konvencijama i okvirima, ali ono što kod nas bude problem je to što se to neadekvatno primenjuje. I otuda je ovaj stepen nasilja prema ženama i dalje visok kao recimo što je bio u 2023. ali i u prethodnim godinama”, pojašnjava Beker, doktorantica Centra za rodne studije Asocijacije centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije Univerziteta u Novom Sadu.
Sve zemlje Zapadnog Balkana su potpisnice Istanbulske konvencije, međunarodnog sporazuma Vijeća Evrope o spriječavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici. Cilj Konvencije jeste nulta tolerancija na nasilje.
Svaka od ovih zemalja ima i zakonske okvire kojima se kažnjava nasilje. Ali, ne i specifično rodno zasnovano nasilje kada je u pitanju ubistvo. Velikih razlika u sudskom odgovoru zapadnobalkanskih zemalja nema, smatra Beker.
“Okviri su takvi da bi mogli da obezbede adekvatnu zaštitu ili ako već ne obezbede adekvatnu zaštitu, da bi mogli da obezbede krivične procese u kojima bi učinioci femicida bili adekvatno kažnjeni, ali to se ne dešava uvek.”
Kategorija teškog ubistva
Femicid kao posebno krivično djelo ubistva žene ne nalazi se u zakonskim okvirima niti jedne od zemalja Zapadnog Balkana, osim Sjeverne Makedonije koja je u martu 2023. godine kriminalizirala femicid.
Kazne za ubistvo i teško ubistvo u zapadnobalkanskim zemljama kreću se od pet godina pa do dugotrajnog zatvora i doživotne kazne.
U nedavnom ponovljenom suđenju za ubistvo Alme Kadić u Sarajevu, njen suprug osuđen je prvostepeno na 35 godina zatvora. Za ubistvo Mirele Lulić u Cazinu 2017. godine, njen suprug policajac dobio je 13 godina. Petar Mošić je u septembru 2020. osuđen na 30 godina zatvora zbog ubistva supruge Desanke na autobuskoj stanici u Pančevu.
Visina kazne nije problem, problem je u kvalifikaciji ukazuje Baker.
Kako se navodi u izvještaju imajući u vidu “društvenu opasnost i to da predstavlja poseban oblik ubistva”, svaki femicid, odnosno ubistvo žene motivisano njenim spolom, bi trebao biti tretiran kao teško ubistvo.
Problem je, kaže ona, što se femicid ne prepoznaje kao teško ubistvo, a često niti kao specifično ubistvo pod određenim okolnostima.
“Koje je uglavnom počinjeno unutar intimno-partnerskih ili porodičnih odnosa na mestu gde treba da vam bude dobro, gde treba da se osjećate sigurno i zaštićeno i voljeno, tu se femicid dešava”, kaže Beker i dodaje da se ne radi tu o “tuči u kafani koja je rezultirala time da je neko preminuo”.
“Ovo je potpuno drugi nivo stvari i to nije dobro prepoznato i naše istraživanje je pokazalo da se veoma često ovakve ubistva kvalifikuju kao obična ubistva, a u nekim slučajevima čak i kao određeni oblici privilegovanih ubistva (ubistvo počinjeno u jakoj razdraženosti), kao što je ubistvo na mah, na primjer, gde su neuporedivo manje kazne nego za teško ubistvo.”
Pozivi za uvođenjem femicida u krivični zakon i efikasnim kažnjavanjem počinilaca čuli su se i sa ulica Beograda, Prištine, Skoplja. No, uprkos pozivima, nasilje nad ženama, odnosno ubistvo žena zbog njihovog spola i mržnje prema njima i dalje nije okarakterisano kao teško ubistvo.
“Neke sudije i tužioci to prepoznaju i kvalifikuju i prepoznaju kao teško ubistvo”, kaže Beker. “Ima drugih na koje pokušavamo kroz ovakva istraživanja da utičemo da razmotre koji jednostavno ne vide da je u pitanju nešto što može biti okvalifikovano kao teško ubistvo. Najčešće zbog toga jer imaju svoje rodne stereotipe i predrasude i što imaju viši prag tolerancije na nasilje i na to šta se uopšte u društvu dešava.”
Prepoznavane fenomena femicida
Dobri primjeri postoje, ali to i dalje nije dovoljno jer kako kaže “ima onih gdje je to kvalifikovano kao obično ubistvo i u nekim slučajevima ubistvo na mah koje tek spada u red tih takozvanih privilegovanih ubistava.”
“Prvo nam treba da svi oni koji zakon sprovode, u konkretnom slučaju koji se odnosi na nasilje prema ženama da mogu da prepoznaju, da ne minimizuju nasilje prema ženama, da se prema tome ne ponašaju kao prema nečemu nečemu što je ‘deo privatnog života ljudi’ nego da ovom problemu ozbiljno pristupe.”
Ukoliko bi femicid bio posebno kvalifikovan to bi bilo višestruko korisno smatra Beker.
“Zato što u tom slučaju, ako imamo situaciju u kojoj muškarac ubio ženu, automatski bi i tužilaštvo, a i posle sud gledalo da li je to femicid. Naša ideja je da treba se propiše kao teško ubistvo ili u okviru teških ubistava, ne mora da se zove femicid, ali da se fenomen prepozna”, pojašnjava Beker. Na taj način, kako dodaje ne bi bilo moguće da počinilac femicida dobije deset godina zatvora.
“Nego bi te kazne bile mnogo ozbiljnije, kao što i treba da budu za teško ubistvo i time bi se postala jedna vrlo jasna poruka da se neće tolerisati nasilje prema ženama, što sada nije trenutno slučaj.”
Spriječavanje nasilja nad ženama i ubistava žena nije moguće bez prevazilaženja kulture nasilja nad ženama i uspostavljanja nulte tolerancije nad nasiljem, navodi se u izvještaju “Sudski odgovor na femicid na Zapadnom Balkanu”. Kako krenuti naprijed ka boljem sistemu zaštite?
Jedna od preporuka izvještaja je inkriminacija femicida kao posebnog krivičnog djela, unapređenje sudskih baza i nacionalnih sistema za prikupljanje podataka o nasilju nad ženama, ali i smjernica za procesuiranje predmeta femicida.
“Od februara ove godine krećemo da radimo sa sudijama, da im predstavimo smernice”, pojašnjava Beker.
Plan je da kroz treninge rade na promociji i obuci sudija za primjenu smjernica u kojima su obrađena pitanja počevši od kvalifikacije krivičnog djela pa do ocjene olakšavajućih okolnosti. “Što sve naravno na kraju utiče i na visinu kazne”, dodaje Beker.
Sve zemlje Zapadnog Balkana imaju uspostavljene i sisteme zaštite za žene žrtve nasilja, a nasilje se može prijaviti, osim na broj policije i na lokalne SOS brojeve. Brojeve pronađite i na podstranici Radija Slobodna Evropa Ženske sjenke na kojoj govorimo o rodno zasnovanom nasilju.