Nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija, koji nevladine organizacije u RS koje se finansiraju sredstvima iz drugih država označava “agentima stranog uticaja”, na dnevnom je redu današnjeg zasjednjanja Narodne skupštine Republike Srpske (NSRS). Sve je počelo još ranije najavama Milorada Dodika da će taj zakon prepisati od Amerike. No, pravnik Dejan Lučka u intervjuu za “Direkt” kaže da je pisac našeg Nacrta zakona odredbe ipak prije prepisao iz Rusije, Azerbejdžana i Mađarske.
Lučka naglašava da je u Nacrtu ovog zakona sporna većina članova, a njegovo donošenje tumači kao zlonamjerno i jasno usmjereno prema targetiranim organizacijama. Kaže da je ovakav Nacrt suprotnosti sa postojećim zakonima, Ustavom Republike Srpske te međunarodnim instrumentima za zaštitu ljudskih prava.
Još je u junu Venecijanska komisija pozvala vlast u Republici Srpskoj da preispita odluku o donošenju ovog zakona, a u međuvremenu su pravnici, nevladine i međunarodne organizacije upozoravale na štetnost zakona kojim se predviđa vođenje posebnog registra organizacija koje se dijelom ili u potpunosti finansiraju novcima iz druge države, označavajući ih agentima stranog uticaja.
Sa pravnikom i direktorom Banjalučkog centra za ljudska prava Dejanom Lučkom razgovarali smo o tome da li je ovakav zakon potreban, šta su njegovi nedostaci te šta preostaje nevladinim organizacijama nakon što vlast realizuje ono što je naumila.
Pred poslanicima Narodne skupštine Republike Srpske danas je nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija. Da li je, po Vašem mišljenju, postojala potreba za ovim zakonom u ovom trenutku. Kako Vi to razumijete?
Donošenje ovakvog zakona ne samo da nije potrebno nego je i zlonamjerno i jasno usmjereno prema targetiranim organizacijama. Razlozi zbog kojih se zakon donosi, odnosno samo obrazloženje u Nacrtu zakona, veoma je šturo i loše napisano i uopšte ne sadrži objašnjenje neophodnosti donošenja zakona, kako već postoji zakon koji uređuje osnivanje, registraciju, unutrašnju organizaciju, rad i zakonitost rada neprofitnih organizacija.
Jesu li, bude li zakon usvojen u obliku ovog nacrta, zaista na udaru nevladine organizacije u RS koje se finansiraju novcem drugih država i šta je najviše sporno u njemu?
Praktično je sporna većina članova u Nacrtu zakona. Odredbe ovog zakona su nejasne, neprecizirane i nedovoljno obrazložene, a isto tako su u suprotnosti sa postojećim zakonima, Ustavom Republike Srpske ali i međunarodnim instrumentima za zaštitu ljudskih prava. Kao što su različite organizacije već upozoravale, u samom Nacrtu zakona je jasno vidljivo da se organizacijama koje se u cijelosti ili djelimično finansiraju iz inostranstva nameću dodatne obaveze, te sužava mogućnost djelovanja, a ujedno im se i pokušava onemogućiti sudjelovanje u određenim procesima.
Uvodi se i još jedan, novi registar pri Ministarstvu pravde Republike Srpske i propisuju nove kaznene odredbe, kao i mogućnost podnošenja zahtjeva od strane ministra pravde za zabranu rada organizacija, u slučaju djelovanja suprotno odredbama zakona. Uz to, zakon je i diskriminatoran, jer targetira samo određene organizacije u Republici Srpskoj i to na osnovu toga odakle dobijaju sredstva i kakav je oblik organizacije pravnog lica.
Pored toga, možda i najbitnija stvar je da se organizacije označavaju kao „agenti stranog uticaja”.
Možete li da nam u ovom smislu objasnite termin agenta stranog uticaja i šta će to u praksi značiti?
Nacrtom zakona je određeno da se osniva poseban Registar neprofitnih organizacija osnovanih u Republici Srpskoj koje finansijski ili na drugi način pomažu strani subjekti kao agente stranog uticaja.
Pod ovim neprofitnim organizacijama podrazumevaju se udruženja i fondacije, kao i strane i međunarodne nevladine organizacije osnovane i registrovane u Republici Srpskoj u skladu sa Zakonom o udruženjima i fondacijama Republike Srpske, koje u cijelosti ili djelimično finansiraju druge države, njihovi organi ili njihovi ovlašteni zastupnici, međunarodne i strane organizacije, strani državljani ili registrovane nevladine organizacije koje se finansiraju iz inostranstva.
U praksi, udruženja koja budu potpala pod ovaj zakonski režim će biti diskriminisana i nosiće stigmu agenta stranog uticaja, njihov rad će biti dodatno otežan i birokratizovan, a u slučaju kršenja odredbi iz Nacrta zakona, njima bi bile izricane kazne, ali i zabranjivan rad.
Označavanje organizacija “agentima stranog uticaja” stigmatizovaće se određena udruženja, a uz to će i direktno uticati na njihovo poslovanje, a moglo bi diskreditovati njihove aktivnosti u očima drugih, uključujući njihove korisnike i javnost.
Takođe, stigma „agent stranog uticaja” može dovesti do fizičkih napada na stigmatizovana udruženja, jer je atmosfera straha već stvorena i još uvijek raste u Republici Srpskoj. Tako se već sada dešava huškanje građana na civilni sektor uz optužbe da on podriva državu, vlasti i vladajuće partije u Republici Srpskoj, kroz nazivanje aktivista „izdajicama”, „neprijateljima srpskog naroda” i „stranim plaćenicima”. Odredbe koje se nalaze u Nacrtu zakona bi ovo samo pojačale.
Kakva je, po Vašoj ocjeni, trenutna zakonska regulativa u oblasti nevladinih organizacija i da li je tu postojao prostor za unapređenje, bez posezanja za ovim zakonom?
Nažalost, u javnosti se od strane vlasti pokušava predstaviti da ne postoji regulativa u oblasti rada udruženja, kako udruženja ne rade transparentno i da nikome ne polažu račune.
Međutim, aktivnosti udruženja i fondacija u Republici Srpskoj su regulisane Zakonom o udruženjima i fondacijama kojim se uređuje osnivanje, registracija, unutrašnja organizacija, prestanak rada udruženja i fondacija kao i druga povezana pitanja. Takođe, postoje i drugi zakoni koji se odnose na rad udruženja, pa su tako udruženja dužna da podnose različite izvještaje institucijama Republike Srpske, te svako udruženje, kao pravno lice, ima obavezu da preda završni finansijski izvještaj Agenciji za posredničke, informatičke i finansijske usluge (APIF), da prilikom priliva finansijskih sredstava banci preda osnovu za priliv sredstava da bi ista mogli koristiti, te podliježe kontrolama Poreske uprave u Republici Srpskoj.
Prostor za unapređenje uvijek postoji kroz reformu dosadašnjih zakona, ali i kroz smanjenje birokratizacije rada udruženja. Ipak, o tome se, koliko vidim, uopšte ne razmišlja, te se ovim Nacrtom ide u suprotnom smjeru: ka dodatnoj birokratizaciji i otežavanju rada civilnog društva.
Je li u konačnici zakon prepisan, kako je Dodik najavio, iz Amerike ili iz Rusije?
Čini se da je pisac Nacrta zakona uzeo odredbe iz zakona i prijedloga zakona iz Rusije, Azerbejdžana i Mađarske i sastavio od njih sadašnji Nacrt.
Kada je u pitanju pozivanje na Zakon o registraciji stranih agenata (FARA) Sjedinjenih Američkih Država postoje bitne razlike. Prema FARA, ne morate se registrovati samo zato što primate sredstva iz stranog izvora. Morate biti agent stranog nalogodavca, što znači da radite po posebnim instrukcijama i kontroli, i u ime stranog nalogodavca. Takođe, FARA nije donesen da bi posebno regulisao organizacije civilnog društva, već bilo koji subjekt, neprofitni ili komercijalni, ili pojedinca koji djeluje kao pravni agent u ime stranog nalogodavca, što zahtijeva vrlo visok stepen kontrole između stranog subjekta/pojedinca i agenta.
Jeste li Vi razumjeli šta se ovdje smatra političkim djelovanjem, a šta ne, šta će NVO moći da rade u praksi, a šta ne? Konkretno, mislim na, recimo, medije koji se zaista bave istraživanjima političkih procesa, političara, kritikom političkih odluka i slično, a koji su registrovani kao udruženje građana. Može li se to tumačiti kao političko djelovanje i može li to biti zabranjeno?
Političko djelovanje propisano Nacrtom zakona je dijelom na fonu onog iz Zakona o udruženjima i fondacijama, koji propisuje da ciljevi i djelatnost udruženja i fondacija ne mogu uključivati: angažovanja u predizbornoj kampanji političkih stranaka i kandidata, prikupljanje sredstava za političke stranke i kandidate i finansiranje kandidata, odnosno političkih stranaka.
Međutim, dio koji zabranjuje neprofitnim organizacijama sprovođenje političke aktivnosti radi formiranja javnog mnjenja radi postizanja političkih ciljeva je potpuno nejasan.
Naime, politička aktivnost se označava kao svaka aktivnost prema organima, institucijama ili izabranim predstavnicima Republike Srpske ili predstavnicima Republike Srpske u institucijama Bosne i Hercegovine u smislu formulisanja, usvajanja ili izmjene propisa i politike Republike Srpske ili u smislu političkog i javnog interesa.
U ovakvo definisanje političkih aktivnosti vi praktično možete staviti šta god želite, od zabrane podnošenja inicijativa za izmjene zakona, preko kritike političkih odluka do istraživanja političkih procesa. Potencijalno bi ovo moglo obuhvatiti, kao što su rekli Venecijanska komisija i ODIHR/OEBS, bilo koji oblik zagovaranja kroz aktivnosti kao što su učešće u mirnim okupljanjima, davanje izjava medijima, učešće u radio ili televizijskim programima, publikacije itd.
Ipak, Nacrt zakona proposuje da se političkim djelovanjem ne smatra djelovanje u oblasti nauke, kulture, socijalne i zdravstvene zaštite, sporta, zaštite potrošača, zaštite prava nacionalnih manjina i lica sa invaliditetom, zaštite životne sredine, borbe protiv korupcije, filantropije, volonterstva i informisanja.
S tim u vezi informisanje o određenim procesima ne bi potpalo pod nedozvoljeno političko djelovanje. Međutim, Nacrt zakona je osmišljen na taj način da nam dosta toga nije potpuno jasno u njemu, da se daju kaučuk norme koje se mogu rastezati kako kome padne na pamet, i da bi sa njegovom primjenom tek vidjeli kako bi se šta tumačilo, što je naravno, nedopustivo.
Venecijanska komisija i OEBS su u Zajedničkom mišljenju o Nacrtu zakona iz juna 2023. godine naveli da u ovom nabrajanju šta nije političko djelovanje, nema ljudskih prava niti vladavine prava, što bi moglo dovesti do toga da pod političke aktivnosti potpadnu i sve izjave ili aktivnosti koje se odnose na promociju i zaštitu ljudskih prava, vladavinu prava, krivično pravosuđe ili reformu pravosuđa, zajedno sa javnim konsulatacijama u procesima donošenja politika ili zakona.
Mi smo razgovarali o tome da se organizacije koje su registrovane u RS sada registruju u FBiH. Da li je to dobro rješenje?
Pod neprofitnim organizacijama u Nacrtu zakona podrazumijevaju se udruženja i fondacije, kao i strane i međunarodne nevladine organizacije osnovane i registrovane u Republici Srpskoj u skladu sa Zakonom o udruženjima i fondacijama Republike Srpske. Dakle, one organizacije koje su osnovane u skladu sa drugim zakonima u BiH ne potpadaju pod ovaj režim.
Međutim, dovoljno je da ova odredba u Nacrtu pretrpi izmjenu prije ili nakon usvajanja zakona u Narodnoj skupštini, i da se npr. propiše da se zakon odnosi na organizacije koje sprovode djelatnost u Republici Srpskoj i da se time pokriju i druge organizacije koje nisu osnovane u skladu sa Zakonom o udruženjima i fondacijama Republike Srpske.
Mislim da preregistracija nije rješenje, bar ne dugoročno.